Italo Calvino: Tại sao anh viết?

Italo Calvino (1923–1985) là nhà văn người Ý, tác giả của các tác phẩm như bộ ba Tổ tiên của chúng ta (bao gồm Tử tước chẻ đôi, Nam tước trên cây, và Hiệp sĩ không hiện hữu), Những thành phố vô hình (1972), Nếu một đêm đông có người lữ khách (1979), và Palomar (1983).

Tại sao anh viết?

Tờ nhật báo Libération ở Paris đã làm việc nhiều tháng cho một số đặc biệt ra ngày 22 tháng Ba. Các nhà văn trên khắp thế giới được hỏi: “Tại sao anh viết?” Khảo sát gợi lại một tiền lệ lịch sử: số ra tháng Mười một năm 1919 của tạp chí Littérature, do André Breton, Louis Aragon và Philippe Soupault chủ biên. Câu hỏi tương tự đã được đặt ra khi đó, vào thời điểm mà các biến động và dư chấn làm đảo lộn không chỉ văn học nghệ thuật mà cả mọi khía cạnh của đời sống và tư tưởng. Lời mời Libération gửi tới các nhà văn bao gồm cả cái can hệ đó, và tôi không biết liệu nó có ý định vạch ra một đường song song giữa thời đại ấy và thời đại của chúng ta hay không, sau khi những năm sáu mươi đã báo hiệu, nhất là trong văn hóa Pháp, một sự thúc đẩy những đổi mới căn bản (mà khái niệm écriture chính là một trong những chiến trường), và sau sự phai nhạt gần đây nhất của tư tưởng cấp tiến. So sánh này giữa những thập niên đầu tiên và những thập niên cuối cùng của thế kỷ đủ để khiến chúng ta cảm thấy thời đại của chúng ta thật tĩnh lặng và buồn tẻ, xét về cả những thôi thúc đổi mới lẫn những thôi thúc bình thường hóa; song tin tức quan trọng là chúng ta không cảm thấy buồn với nhịp độ (ít nhất là có vẻ) bình thản hơn này, và không nỗi hoài niệm nào về khoảng thời gian sôi nổi hơn hiện lên dù chỉ trong chốc lát trong tâm trí chúng ta, vì chúng ta tin chắc mình chỉ có thể mong đợi những điều bất ngờ khó chịu.

Trạng thái tinh thần này có thể được phản ánh trong lời đáp cho một câu hỏi như Pourquoi écrivez-vous hay không? Thực tế là nhiều câu trả lời thể hiện một cử chỉ phòng vệ theo bản năng trước một câu hỏi quá rộng, chống lại việc nhất mực đặt ra những vấn đề quá chung chung. Câu trả lời của Samuel Beckett – chẳng có lý do gì để nghi ngờ – thật súc tích mẫu mực theo nghĩa này: nó bao gồm ba âm tiết của một cách diễn đạt thông tục: Bon qu’à ça. (Giỏi mỗi thế.)

Ở đây tôi sẽ chỉ nói về cách tôi giải quyết nó. Bị các biên tập viên tờ Libé và những người bạn bị đặt gánh nặng thuyết phục tôi khăng khăng qua thư từ và điện thoại gây áp lực một cách lịch sự, và chắc rằng tôi có thể đưa ra một câu trả lời gọn ghẽ, tôi không còn đường nào khác là tập trung sức lực và đối mặt cái cảm giác hủy diệt mà câu hỏi gieo rắc trong tôi: Tại sao tôi viết?

Tôi đã bắt đầu vắt tay lên trán suy nghĩ khi cuốn L’altrui mestiere của Primo Levi tới tay, và tôi thấy một trong các chương đầu có đầu đề – rất tình cờ – “Tại sao chúng ta viết?,” một tiểu luận mà căn nguyên có lẽ cũng là lời đáp cho cho một khảo sát tương tự. Câu hỏi, đặt ra theo một cách khách quan hơn (“chúng ta viết” chứ không phải “anh viết”), cho Levi cơ hội để đưa ra một danh sách lập luận chắc chắn (với tinh thần bình tĩnh và bao quát của anh) về các động cơ, tốt và không tốt đến thế, thúc giục người ta viết. Đầu tiên là những lý do mà anh đồng tình nhất, rồi đến những lý do mà anh có sự dè chừng hoặc cảm thấy không xác đáng bằng.

Primo Levi xem xét chín lý do. Chúng ta viết: (1) vì cảm thấy thôi thúc hoặc cần thiết; (2) để giải trí cho người khác hoặc bản thân; (3) để dạy ai đó điều gì; (4) để cải thiện thế giới; (5) để truyền bá ý tưởng (biến thể của lý do trước); (6) để giải thoát bản thân khỏi nguồn cơn đau khổ nào đó; (7) để nổi tiếng; (8) để giàu có; (9) vì thói quen (xếp cuối vì đó là lý do “thê thảm nhất”).

Danh sách này tưởng như khiến cho nhiệm vụ của tôi dễ dàng hơn nhiều, bởi tôi đã có cơ sở để bắt đầu một suy tư có phương pháp. Nhưng tôi sớm nhận ra cái khó vẫn vậy: Tôi có thể nói gì, khi việc viết lách luôn luôn khiến tôi phải nỗ lực, một sự bạo lực với bản thân và không hề giải trí đối với tôi ? (Dẫu tôi cho rằng việc giải trí độc giả, ít nhất không làm họ chán, là trách nhiệm xã hội đầu tiên và bó buộc của mình.) Hơn nữa, tôi không nghĩ mình có khiếu sư phạm; tôi không tin những người tuyên bố sẽ cải thiện thế giới; tôi đặc biệt không tin vào những ý tưởng của chính mình, những ý tưởng mà quá thường xuyên đã được chứng minh là sai lầm; vân vân. Nói ngắn gọn, trả lời khảo sát này giống như bước vào một cuộc khủng hoảng suy thoái.

Tôi sẽ tha cho các bạn những nghiền ngẫm khác để không vi phạm cái mệnh lệnh xã hội vừa mới thốt ra và chuyển ngay sang ba lý do tôi gửi đến Libération làm kết luận cho cuộc kiểm điểm lương tâm của mình.

Tại sao tôi viết?

(1) Vì tôi không hài lòng với những gì mình đã viết và muốn bằng cách nào đó sửa chữa nó, hoàn thiện nó, đưa ra một cái khác thay thế. Theo cách này, chẳng có “lần đầu tiên” tôi bắt đầu viết. Viết, bao giờ cũng thế, là một nỗ lực để xóa đi cái gì đó tôi đã viết và thay thế nó bằng cái gì đó khác mà tôi vẫn không biết liệu mình có viết thành công hay không.

(2) Vì đọc X (một X xưa hay một X cùng thời), tôi nảy ra ý nghĩ: Ôi, tôi muốn viết được như X biết bao! Quá buồn là nó hoàn toàn vượt quá khả năng của tôi! Rồi tôi cố gắng mường tượng cái công việc bất khả thi này, tôi nghĩ về cuốn sách mà tôi sẽ không bao giờ viết nhưng tôi muốn được đọc, để đặt cạnh những cuốn sách yêu thích khác trên một chiếc kệ lý tưởng. Rồi bỗng nhiên vài từ, vài câu xuất hiện trong đầu… Rồi từ đó tôi không còn nghĩ đến X, hay hình mẫu khả dĩ nào khác nữa. Tôi nghĩ về cuốn sách đó, cuốn sách chưa được viết, cuốn sách có thể là cuốn sách của tôi! Tôi cố gắng viết nó…

(3) Để học một điều gì đó tôi không biết. Tôi không nói đến nghệ thuật viết mà nói đến phần còn lại: một nhánh kiến thức hoặc kỹ năng cụ thể, hoặc cái kiến thức tổng quát hơn mà người ta gọi là “kinh nghiệm sống.” Khiến tôi muốn viết không phải là ham muốn dạy người khác những gì tôi biết hoặc nghĩ rằng tôi biết mà ngược lại, chính cái nhận thức đầy đau đớn về sự bất tài của mình. Vậy thôi thúc đầu tiên của tôi có phải là viết để vờ như có một năng lực mà tôi không có không? Song, để vờ như, tôi vẫn phải tích lũy thông tin, những quan niệm, quan sát, tôi phải thành công trong việc mường tượng ra sự tích lũy dần dần một kinh nghiệm. Và điều này tôi chỉ có thể làm được trên trang viết, nơi tôi hy vọng nắm bắt được ít nhất một dấu vết nào đó của một kiến thức hay minh triết mà tôi vừa chạm vào trong đời đã ngay lập tức đánh mất nó.

1985

Italo Calvino, “Why Do You Write?,” The Written World And The Unwritten World: Essays, trans. Ann Goldstein (HarperCollins, 2023).

Nguyễn Huy Hoàng dịch.