Truyện ngắn: “Sự im lặng vĩ đại” – Ted Chiang
Arecibo Observatory | Photo by Dave Parker/Science Photo Library
Ted Chiang (1967–) là nhà văn khoa học giả tưởng người Mỹ. Các tác phẩm của anh đã đoạt bốn giải Nebula, bốn giải Hugo, và bốn giải Locus. Anh sống gần Seattle, Washington.
Sự im lặng vĩ đại
Con người dùng Arecibo để tìm kiếm trí tuệ ngoài hành tinh. Ước muốn tạo một mối liên kết của họ lớn đến mức họ tạo ra cả một cái tai có khả năng lắng nghe khắp vũ trụ này.
Nhưng tôi và lũ vẹt đồng loại đang ở ngay đây. Sao họ không hứng thú với việc lắng nghe giọng nói của chúng tôi?
Chúng tôi là một giống loài khác-người có khả năng giao tiếp với họ. Chẳng phải chúng tôi chính là cái mà con người đang tìm kiếm sao?
*
Vũ trụ lớn đến mức sự sống có trí tuệ chắc hẳn đã nảy sinh nhiều lần. Vũ trụ cũng đã già đến mức ngay cả chỉ một loài có công nghệ cũng có đủ thời gian để mở rộng và lấp đầy thiên hà này. Nhưng không ở đâu có dấu hiệu của sự sống ngoài Trái đất. Con người gọi đây là nghịch lý Fermi.
Một giả thuyết cho nghịch lý Fermi là các loài có trí thông minh đã chủ động tìm cách che giấu sự tồn tại của họ, để tránh bị các thế lực xâm lược thù địch nhắm đến.
Nói với tư cách là thành viên của một giống loài đã bị con người đẩy đến gần bờ vực tuyệt chủng, tôi có thể chứng thực rằng đây là một chiến lược khôn ngoan.
Giữ im lặng và tránh thu hút sự chú ý là có lý.
*
Nghịch lý Fermi đôi khi còn được gọi là Sự im lặng vĩ đại. Vũ trụ đáng lẽ là một hỗn tạp các giọng nói, nhưng thay vào đó nó lại im lặng một cách đầy bối rối.
Một số người lập thuyết rằng các loài có trí thông minh đã tuyệt chủng trước khi có thể mở rộng ra ngoài không gian. Nếu họ đúng thì sự im lặng của trời đêm là sự im lặng của một nghĩa địa.
Hàng trăm năm trước, giống loài tôi đông đúc đến nỗi rừng Rio Abajo ngập tràn tiếng chúng tôi. Giờ chúng tôi gần như đã biến mất. Sớm thôi khu rừng này có thể sẽ im lặng như vũ trụ còn lại.
*
Có một con vẹt xám châu Phi tên là Alex. Anh ta nổi tiếng nhờ khả năng nhận thức của mình. Nổi tiếng đối với con người, đúng hơn.
Một nhà nghiên cứu của con người tên là Irene Pepperberg đã dành ba mươi năm để tìm hiểu Alex. Bà nhận ra Alex không chỉ biết các từ chỉ hình dạng và màu sắc, mà còn thực sự hiểu các khái niệm hình dạng và màu sắc.
Nhiều nhà khoa học hoài nghi việc một con chim có thể nắm bắt được các khái niệm trừu tượng. Con người thích nghĩ rằng họ là duy nhất. Nhưng cuối cùng Pepperberg đã thuyết phục họ rằng Alex không chỉ lặp lại lời nói, mà anh ta còn hiểu được những gì anh ta nói.
Trong số tất cả các anh em họ của tôi, Alex là con vẹt đến gần nhất với việc được con người nghiêm túc xem là một đối tượng giao tiếp của mình.
Alex đột ngột qua đời khi anh ta còn tương đối trẻ. Buổi tối trước khi chết, Alex bảo Pepperberg, “Bà bảo trọng. Tôi yêu bà.”
Nếu đang tìm một mối liên kết với một trí tuệ khác-người thì con người còn đòi hỏi gì hơn thế?
*
Mỗi con vẹt có một tiếng kêu đặc biệt mà nó dùng để xác định mình; các nhà sinh vật học gọi đây là “tiếng kêu liên lạc” của loài vẹt.
Năm 1974, các nhà thiên văn học dùng Arecibo để phát đi một thông điệp vào không gian với ý định thể hiện trí thông minh của con người. Đó là tiếng kêu liên lạc của con người.
Trong tự nhiên, vẹt gọi nhau bằng tên. Con chim này bắt chước tiếng kêu liên lạc của con chim kia để thu hút sự chú ý của con chim kia.
Nếu con người có bao giờ phát hiện ra tin nhắn của Arecibo được gửi lại Trái đất, họ sẽ biết có ai đó đang cố gắng thu hút sự chú ý của họ.
*
Vẹt là loài học tiếng: chúng tôi có thể học cách phát ra những âm thanh mới sau khi nghe chúng. Đó là một khả năng rất ít loài vật có. Chó có thể hiểu được hàng chục câu lệnh, nhưng nó sẽ không bao giờ làm gì ngoài sủa.
Người cũng là loài học tiếng. Chúng tôi có chung điều đó. Nên người và vẹt chia sẻ một mối quan hệ đặc biệt với âm thanh. Chúng tôi không chỉ kêu. Chúng tôi phát âm. Chúng tôi phát tiếng.
Có lẽ đó là lý do con người dựng lên Arecibo như thế. Đầu thu thì không cần phải là đầu phát, nhưng Arecibo lại là cả hai. Nó là một cái tai để nghe, và một cái miệng để nói.
*
Người đã sống bên vẹt hàng ngàn năm, và chỉ gần đây họ mới tính đến khả năng là chúng tôi có thể có trí tuệ.
Tôi nghĩ là mình không trách họ được. Vẹt chúng tôi từng nghĩ con người không sáng dạ lắm. Khó mà lý giải được những hành vi rất khác với hành vi của mình.
Nhưng vẹt giống người hơn bất cứ sinh vật ngoài hành tinh nào có thể, và con người có thể quan sát chúng tôi rất gần; họ có thể nhìn vào mắt chúng tôi. Làm sao họ mong nhận ra được một trí thông minh ngoài hành tinh nếu như tất cả những gì họ có thể làm chỉ là dỏng tai nghe cách một trăm năm ánh sáng?
*
Không phải ngẫu nhiên mà trong tiếng Anh “aspiration” vừa là sự hy vọng vừa là sự hít vào.
Khi nói, chúng ta dùng hơi thở trong phổi để cho ý nghĩ một hình thức vật chất. Những âm thanh mà chúng ta tạo ra vừa là ý định đồng thời cũng là sức sống của chúng ta.
Tôi nói, nên tôi tồn tại. Những loài học tiếng, như vẹt và người, có lẽ là những loài duy nhất hiểu được đầy đủ chân lý của điều này.
*
Có một niềm vui đi cùng với việc định hình âm thanh bằng miệng. Nó nguyên thủy và bản năng đến mức trong suốt lịch sử loài người, họ đã xem đây là con đường đến với thần thánh.
Các nhà thần bí thời Pythagoras tin rằng các nguyên âm thể hiện âm nhạc của các quả cầu, và họ ngâm tụng để thu hút sức mạnh từ chúng.
Các Kitô hữu theo phong trào Ngũ Tuần tin rằng khi họ nói những ngôn ngữ lạ là họ đang nói thứ ngôn ngữ được các thiên thần trên Thiên đường sử dụng.
Các tín đồ Bà La Môn tin rằng bằng cách niệm thần chú, họ đang củng cố các khối xây dựng nên thực tại.
Chỉ một loài học tiếng mới đặt tầm quan trọng như thế lên âm thanh trong các câu chuyện thần thoại của họ. Vẹt chúng tôi có thể hiểu điều đó.
*
Theo thần thoại Ấn Độ giáo, vũ trụ được tạo ra bằng một tiếng: “Om.” Nó là một âm tiết chứa đựng trong mình mọi thứ từng tồn tại và mọi thứ sẽ tồn tại.
Khi chỉ vào không gian giữa các vì sao, kính thiên văn Arecibo nghe được một tiếng ù nhỏ.
Các nhà thiên văn học gọi đó là “bức xạ nền vũ trụ.” Nó là bức xạ còn sót lại của Big Bang, vụ nổ tạo ra vũ trụ cách đây mười bốn tỷ năm.
Nhưng bạn cũng có thể nghĩ nó là tiếng vọng vừa đủ nghe của tiếng “Om” nguyên thủy. Âm tiết ấy vang đến mức bầu trời đêm sẽ mãi rung lên chừng nào vũ trụ còn tồn tại.
Khi không nghe thấy bất cứ điều gì khác, Arecibo nghe được tiếng của sáng thế.
*
Vẹt Puerto Rico chúng tôi cũng có những thần thoại của riêng mình. Chúng đơn giản hơn thần thoại của con người, nhưng tôi nghĩ con người cũng sẽ có được niềm vui từ chúng.
Than ôi, thần thoại của chúng tôi đang mất dần đi khi giống loài của tôi tuyệt diệt. Tôi không nghĩ con người sẽ giải mã được tiếng của chúng tôi trước khi chúng tôi biến mất.
Vậy nên sự tuyệt chủng của giống loài tôi không chỉ đồng nghĩa với việc mất đi một nhóm chim. Nó còn là sự biến mất của ngôn ngữ, những nghi lễ, những truyền thống của chúng tôi. Nó là sự lặng đi của tiếng nói chúng tôi.
*
Hoạt động của con người đã đưa giống loài tôi đến bờ vực tuyệt chủng, nhưng tôi không trách họ. Họ không làm như vậy một cách ác ý. Chỉ là họ không để ý gì.
Và con người đã tạo ra những thần thoại đẹp; họ có những tưởng tượng tráng lệ. Có lẽ đó là lý do vì sao những khát vọng của họ lại lớn đến thế. Hãy nhìn kính Arecibo. Bất cứ giống loài nào có thể dựng nên một công trình như thế đều phải có sự lớn lao trong mình.
Giống loài tôi có thể không tồn tại được bao lâu nữa; rất có thể rồi chúng tôi sẽ chết trẻ và tham gia vào Sự im lặng vĩ đại. Nhưng trước khi đi, chúng tôi gửi một thông điệp đến nhân loại. Chúng tôi chỉ hy vọng chiếc kính thiên văn ở đài Arecibo sẽ cho phép họ nghe nó.
Thông điệp ấy là:
Bạn bảo trọng. Tôi yêu bạn.
Ted Chiang, “The Great Silence,” Exhalation: Stories (Knopf, 2019). This short story was first published in e-flux journal (2015) and was included in The Best American Short Story 2016.
Copyright © 2015 by Ted Chiang | Nguyễn Huy Hoàng dịch.
Nguyễn Huy Hoàng 